zasłony wielkopostne w Orawce – film

Wśród podobnych obiektów  kościół w Orawce wyróżnia się posiadaniem oraz, co istotniejsze, stosowaniem kurtyn wielkopostnych czyli velum quadragesimale (używa się również określeń: opona, zasłona, chusta lub płótno wielkopostne. Są to tkaniny służące przysłanianiu ołtarzy od piątej niedzieli Wielkiego Postu do Triduum Paschalnego, w praktyce w Orawce od wigilii piątej niedzieli do Niedzieli Palmowej. Orawczańskie zasłony to cztery przepiękne zabytkowe płótna malowane temperą. Najstarsza z nich miała widoczne datowanie 1676, trzy pozostałe pochodzą prawdopodobnie z pocz. XIX wieku.

Volker Dudeck zauważa, że tradycja zasłaniania prezbiterium płótnami w okresie od Środy Popielcowej do Wielkiego Tygodnia była w Średniowieczu bardzo rozpowszechniona. Oddzielały one wiernych od czynności liturgicznych przy ołtarzu. Post cielesny uzupełniany był więc postem wzrokowym. Pierwotnie białe lub fioletowe, w późniejszych czasach zasłony te opatrywano malunkami odnoszącymi się do Biblii. Służyły one zarówno kontemplacji jak i chrześcijańskiemu nauczaniu za pomocą obrazów. Dr Marek Polański dodaje natomiast, iż wierni słyszeli kapłana, widzieli jego cień i prześwitujące zapalone przy ołtarzu świece. W ten sposób doznawali umartwienia ducha, któremu towarzyszyło umartwienie ciała przez zachowanie postu.

Tradycję zasłaniania krzyży próbuje także uzasadnić  Ks. Andrzej Klimek, który pisze: Niektórzy autorzy tłumaczą tak stosowanie wielkopostnej kotary jak i zakrywanie figur i krzyży, zwykłą koniecznością uzmysłowienia prostym niepiśmiennym wiernym, że jest Wielki Post. Inni twierdzą, że jest to pozostałość wczesnochrześcijańskich praktyk publicznej pokuty, kiedy to penitenci byli rytualnie usuwani z kościoła na początku Wielkiego Postu. Kiedy ta praktyka została poddana w wątpliwość, bo przecież cały lud przyjmując znak popiołu w Środę Popielcową symbolicznie wchodzi na drogę pokuty, i nie było dłużej możliwe usuwanie ludzi z kościoła, zaczęto stosować kotarę zasłaniającą ołtarz, czy przykrywać krzyże i figury, dopóki lud się nie pojedna z Bogiem na Wielkanoc.

Z czasem pojawiły się tapiserie malowane. Ich funkcje charakteryzuje Marek Stadnicki, który pisze: Materia, którą od wczesnego średniowiecza przykrywano na czterdzieści dni obraz nastawy, zwana wówczas „Vela quadragesimale” dekorowana była poszczególnymi scenami (bywały takie, na których przedstawiano aż 99 scen), a niekiedy jedynie atrybutami Męki Pańskiej, którymi są młotek i gwoździe, kości do gry, ptak, ołowianka, korona cierniowa, pika z gąbką, titulus z INRI, chusta św. Weroniki oraz szata Jezusa Chrystusa. Obrazy biblijne, rozplanowane na poszczególnych kwaterach były przesłaniem przygotowującym do Wielkanocy tych wiernych, którzy nie umiejąc czytać, mieli owe sceny przed oczyma.

               Obrazkowe zasłony wielkopostne niemieckojęzyczna literatura przedmiotu dzieli na sześć typów w zależności od zamalowanego pola. Podział ten zaproponował Reiner Sörries w książce „Die alpenländischen Fastentücher. Vergessene Zeugnisse volkstümlicher Frömmigkeit” (Klagenfurt, 1988) a w 2012 r. powtórzył Volker Dudeck i z pewnym zastrzeżeniem Gabriela Mohler.

1. Der Feldertyp (niem.)  typ szachownicowy, tkanina podzielona na równe części, w każdej namalowana jest osobna sceny z Biblii)

2.  Zentral-Felder-Typ (niem.) typ pola centralnego (wielkoformatowy środek pola, wokół niego na marginesowym pasie małe obrazy z Biblii)

3. Arma-Christi-Typ (niem.)  ze sceną pola środkowego i narzędziami Męki Pańskiej

4. Zentral-Typ (niem.) typ scena centralna (jeden obraz w polu środkowym i po bokach pojedynczo namalowane np. w owalach sceny pasyjne)

5. Einszeniger Typ (niem.) jednoscenowe (pojedynczy obraz). Osobno autor podziału ujął grupę

6. Kalvarien-Typ (niem.) Kalwaria a właściwie Wzgórze Golgoty, które w zasadzie było dekoracją Grobu Bożego, czasem wystawiano je już w Środę Popielcową. Pani Mohler poddała w wątpliwość, czy ten ostatni typ to jeszcze kurtyna wielkopostna.

Jako pierwsza opony orawczańskie opisała wspomniana Hanna Pieńkowska, która widziała je w latach 50 tych XX w. i opisała później następująco: (…)opona wielkopostna, odkryta ostatnio przez autorkę w kościele w Orawce, sygnowana monogramem AB i datowana umieszczonym na niej rokiem 1676. Malowana opona odbiega od charakteru polichromii kościoła, posiada jednakże duże wartości artystyczne i dużą siłę wyrazu. (…) Werset z proroctwa Jeremiasza pogłębia wielkopostne treści malowidła: ”Filia populi ei acingere cilicio recospergere cinere:iuctu Unigenlifae tibi planctu emaru”, Jerem.6,26 czyli „Córko ludu mego, przepasz się włosienicą o posyp się popiołem żałobę jak po Jedynaku uczyń sobie płacz gorzki”. (w Piśmie św. w obecnym brzmieniu: „Córo ludu mojego, przepasz się włosiennicą i tarzaj w popiele! Urządź sobie żałobę /jak/ po jedynaku, opłakuj gorzko” – przyp. red.) Ekspresja opony wywołana jest w pierwszym rzędzie głębią czarnego tła kompozycji – nie malowanego, lecz w całości barwionego czernią płótna. Wszystkie postaci i Arma Christi występują z tła jasnymi sylwetami o doskonałej kolorystyce różów, zieleni, szarości i błękitów, o szlachetnym rysunku i dobrych proporcjach. Biegłość pędzla i wysokie poczucie kolorystyki widoczne są w lepiej zachowanych fragmentach płótna, jak na przykład w sylwetce piejącego koguta, którego pióra lekko znaczone dotknięciem pędzla mienią się kolorami, a realizm przyciąga spojrzenie. Wartość odkrytej opony podnosi fakt niezmiernie rzadkiego dochowania się do naszych czasów malowanych zasłon wielkopostnych(…). Podobnie zresztą w Orawce przy bocznych ołtarzach i przy tęczy stosuje się już późniejsze opony z XIX wieku o pełnym wdzięku, ale płytkim i nieco rzemieślniczym realizmie.

W Orawce znajdują się, jak wspomniano, cztery płótna: „Pieta pod krzyżem” z XVII w. oraz  „Biczowanie Chrystusa” „Pokutująca Maria Magdalena” i „Matka Boża Siedmiobolesna” prawdopodobnie z przełomu XVIII/ XIX. Uważam, że komplet trzech późniejszych kurtyn wykonano by zasłaniać ołtarze tkaninami w jednym stylu, być może najstarsza była zbyt zniszczona by ją w ogóle wieszać. Przez kilka ostatnich lat używano wszystkie cztery kurtyny jednocześnie, ale opona „Biczowanie” wieszana przed Grupą Ukrzyżowania jest dużo dłuższa niż wysokość belki tęczowej i parafianom na chórze zasłania widok ołtarza. Obecnie zamierza się przysłaniać tylko ołtarze, przy czym ołtarz główny rotacyjnie dwiema największymi oponami, co drugi rok. Ponadto wskazane jest oszczędne używanie najstarszej tkaniny z uwagi na jej stan.

Opona „Pieta pod krzyżem”

Wymiary: wys.4,80m  szer.3,85m = 18.48 m² powierzchni.

Przedstawia Matkę Bożą w promienistej aureoli z głową lekko pochyloną w prawo, spoglądającą na swojego umęczonego i poranionego Syna. Jezus tylko w perizonium, częściowo oparty o swoją Matkę, z lewą ręką na jej kolanach. Oboje pod krzyżem w kształcie litery T z tabliczką z trzema linijkami liter, czytelnych tylko w dolnym rzędzie INRI. Obok nich dwa stojące anioły ze skrzydłami, ubrane w suknie i tuniki na nich, przewiązane w pasie. Anioł z lewej strony dotyka prawą ręką słupa z przywiązaną do niego rózgą (symbole biczowania), na słupie piejący kogut (przypomnienie o zaparciu się św. Piotra). Anioł z prawej strony trzyma prawą ręką drabinę  zwieńczoną koroną cierniową, nad którą widzimy rękawicę a na trzecim szczeblu trzy gwoździe. O krzyż oparte są: z prawej strony gąbka na trzcinie, z lewej włócznia Longinusa (symbole Drogi Krzyżowej). Pod ramionami krzyża dwa anioły w locie, na obłokach; obok lewego anioła cyfra 16, obok prawego fragment tekstu. U góry po prawej symbol słońca, po lewej symbol księżyca, również w obłokach. Wg literatury przedmiotu należy do typu zasłon „Arma Christi”. Takich jest na świecie osiem. (Uznana przez ekspertów 24 marca 2015 roku.)

Zasłona wykonana została w 1676, kiedy proboszczem był Wojciech Binkowicz vel Benkowicz (różnie pisane jest jego nazwisko). Widnieje na niej monogram AB, którym sygnował przedmioty nabyte dla kościoła, być może jest fundatorem opony. Obecnie nie widać całej daty, jak w latach 50-tych XX w., jedynie cyfrę 16. Kurtyną tą zasłania się retabulum ołtarza głównego.

W 2015 roku Łukasz Sowiński sporządził dokumentację fotograficzną, która pozwoliła na odkrycie nieznanych dotąd napisów na omawianej kurtynie. Przy użyciu współczesnych technik dało się również zauważyć niezwykle żywe kolory użytych farb. Więcej o tym tutaj

Opona „Biczowanie Chrystusa”

Wymiary: wys.3,80m  szer.3,36m = 12,77 m² powierzchni

typ 5. wg Sörriesa: jednoscenowa

Namalowano na niej Jezusa w promienistej aureoli nad głową, ubranego tylko w perizonium, już z krwawymi śladami uderzeń, stojącego obok niskiego słupa, poddającego się torturom z głową pochyloną w dół oraz dwóch żołnierzy Piłata, którzy wymachują trzymanymi w rękach rózgami. Żołnierze ubrani są w kolorowe stroje typowe dla epoki wydarzenia. Motyw obrazu powstał prawdopodobnie na podstawie drzeworytu z cyklu pt. „Mała Pasja” Albrechta Dürera.

Kurtyna przysłaniała zwykle Grupę Ukrzyżowania na belce tęczowej, od 2013  wieszana zamiennie z „Pietą pod krzyżem” przed ołtarzem głównym.

 

Opona „Pokutująca Maria Magdalena”

Wymiary: wys.3,43m szer.2.05m = 7,03 m² powierzchni

typ 5. wg Sörriesa: jednoscenowa

Święta w aureoli nad głową, z rozpuszczonymi, długimi, falowanymi włosami klęczy ze złożonymi dłońmi, oparta łokciem o skałę, spogląda ponad otwartą książkę. Ubrana jest w suknię z bufiastymi rękawami, na niej w kolorze niebieskim płaszcz udrapowany wokół nóg. Obok skały widoczne naczynie z okrągłą pokrywką w kolorze srebrnym, kojarzące się z naczyniami do przechowywania olejków do balsamowania zwłok. W dali widać przechylony krzyż i promienie jasności z nieba po prawej stronie, po lewej – młode drzewo liściaste.

 

Opona „Matka Boska Siedmiobolesna”

Wymiary: wys.3,20m szer. 1,95m = 6,24 m2 powierzchni

typ 5. wg Sörriesa: jednoscenowa

Matka Boża w promienistej aureoli, jako bosa, szczupła kobieta ubrana w prostą suknię, ściśniętą w pasie, z udrapowanym z tyłu płaszczem widocznym częściowo po bokach; siedem mieczy z rękojeściami ma wbite w klatkę piersiową, trzy widoczne z lewej strony (dotyczą cierpienia w okresie dzieciństwa Jezusa, a to proroctwo Symeona, ucieczka do Egiptu i zgubienie Syna w świątyni) a cztery pozostałe z prawej (okres Męki Pańskiej spotkanie na Drodze Krzyżowej, śmierć i ukrzyżowanie, zdjęcie z krzyża i złożenie do grobu). Postać widoczna wśród dwóch skał, oparta łokciem o wyższą skałę po lewej stronie malowidła. Zmartwiona twarz spogląda w dół.

Tkaniny orawczańskie zostały przebadane i zakonserwowane na początku XXI wieku, kiedy proboszczem w Orawce był ks. Marek Młynarczyk. Zniszczone w stopniu znacznym, z powodu niewłaściwego przechowywania i upływu czasu, zostały odrestaurowane i naszyte na czarne cienkie płótno lniane, które zakupił proboszcz. Zapewnił on także stosowne przechowywanie nie tylko tkanin ale i innych zabytkowych przedmiotów. Renowacja płócien polegała na oczyszczeniu przy pomocy specjalnie przygotowanych odczynników roślinnych, a następnie punktowym nanoszeniu uzupełnień temperą. Dokonały tego historycy sztuki i konserwatorki pani Krystyna Gujda-Sokół i pani Maria Sokół -Augustyńska, zaproszone przez ks. Młynarczyka.

W latach 90 tych XX w. wieszana była tylko zasłona „Biczowanie Chrystusa”, przesłaniając ołtarz główny. Pozostałe płótna nie były używane,  najstarsza bardzo zniszczona. Od zakończenia renowacji, można znów podziwiać wszystkie cztery, ale czasem nie w komplecie. W Orawce zasłony te wieszane są (z przerwami) pewno od ich nabycia, a najstarsza ma przecież datowanie na rok 1676. Oglądać je można co roku od wigilii Piątej Niedzieli Wielkiego Postu do Niedzieli Palmowej.

Kościół sprawia niesamowite wrażenie, kiedy nastawy ołtarzy są przysłonięte. Nie widzimy wtedy przepychu złoceń ołtarzy ani tylu wizerunków świętych, nasza uwaga skupiona jest na Męce Pańskiej. A wyobraźmy sobie dodatkowo, że nie było tak bogatego oświetlenia… Zachęcam każdego czytelnika do odwiedzenia kościoła i kontemplacji wielkopostnej w tak niecodziennym otoczeniu. Doświadczenie jest niezapomniane.

Składam serdeczne podziękowania dla panów Volkera Dudecka, Jerzego Żmudzińskiego i Pawła Batko za udostępnienie materiałów tekstowych. Wyrazy wielkiej wdzięczności dla pana dra Józefa Skrabskiego, kierownika Pracowni Inwentaryzacyjnej Uniwersytetu Jana Pawła II w Krakowie – za udostępnienie zdjęć zasłon z Orawki. Wykonał je Tadeusz Śliwiński.

Opr. Lucyna Borczuch

Źródła:

Pieńkowska Hanna Dekoracja wnętrza kościoła w Orawce dokumentem historii Górnej Orawy, Kraków 1975

Dudeck Volker  Żytawskie Zasłony Wielkopostne, 2012

Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, wyd..I,  Księgarnia św. Wojciecha, 2004

Cataldi Gallo Marzia  Pasionne in blu, De Ferrari, 2008 (tłumaczenie Danuta Harkabuzik)

Stadnicki Marek;  http://www.niedziela.pl/artykul/52672/nd/Tradycje-i-obyczaje-wielkopostne [23.02.2014]

Klimek Andrzej Antoni ks.  http://www.opiekun.kalisz.pl/index.php?dzial=artykuly&id=1982 [23.02.2014]

Starczewski Łukasz http://www.przewodnik-katolicki.pl/nr/edycja_diecezji_wloclawskiej/sukna_wielkopostne.html [23.02.2014]

Polański Marek http://www.dolcesfogatomagazine.com/artykuly/92-wielkopostne-zaslony [23.02.2014]

Kwolek Henryk „Perły zabytków ruchomych” Brzozowska Gazeta Powiatowa nr 50/2007

Szkaradzińska Beata http://podhaleregion.pl/index.php/spoleczenstwo/magazyn/12698-zabytkowe-opony-wielkopostne artykuł z 20.03.2015