zacheusz, fot. sowinski-foto.pl
Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela w Orawce to pierwsza na północnej Orawie parafialna świątynia katolicka. Do 1918 roku ziemie te należały do Królestwa Węgier. Od połowy XVI wieku były prywatną własnością panów Zamku Orawskiego, którzy w tej części żupy zakładali wsie na prawie wołoskim i w myśl zasady „czyja władza tego religia” narzucali poddanym protestantyzm. Dopiero ok. 1651 r. udało się rozpocząć budowę kościoła i założyć parafię katolicką obejmującą w trudnych czasach reformacji całą Górną Orawę. Dokonał tego ks. Jan Sczechowicz. Jest to jedna z najważniejszych postaci w całej historii regionu, nobilitowany za swoją działalność misyjną, założyciel szkoły i przytułku, zmarł tuż po ukończeniu budowy kościoła w 1659 r. i został pochowany pod posadzką w prezbiterium.
Na przestrzeni wieków wygląd kościoła ulegał zmianom. Prezbiterium z zakrystią, nawę oraz wieżę, która jest najstarszą częścią kościoła, zbudowano z drewna zrębowo, tj. bez gwoździ w latach ok. 1650-1656. Murowaną z kamienia, otynkowaną kaplicę dostawiono za ołtarzem ok. 1728. Zwieńczona kiedyś baniastym hełmem wieża została przebudowana w 1900 roku i nakryta iglicą. Obecny dach nawy, prezbiterium i kaplicy został zaprojektowany i wykonany w 1935 roku. Wtedy dodano również sygnaturkę.
Ołtarze i ambona pochodzą z przełomu XVII/XVIII wieku, wykonano je w stylu późnego baroku. Jest to drugi komplet, pierwotne były zdecydowanie mniejsze, o czym świadczą polichromie znajdujące się za nimi na ścianach. W dwukondygnacyjnym ołtarzu głównym centralne miejsce zajmuje Pieta, pochodząca prawdopodobnie z XVII wieku, której zasłoną jest obraz św. Jana, wystawiany w okresie Adwentu, Bożego Narodzenia i w czerwcu. Po lewej stronie wnęki stoi figura św. Wojciecha, po prawej św. Stanisława – patronów Polaków, a obok nich po lewej św. Stefan, po prawej św. Władysław – patronowie Królestwa Węgierskiego. W kondygnacji wyższej pośrodku ośmioboczny medalion z Matką Bożą z Jezusem i św. Janem jako dzieci, obok obrazu św. Barbara po lewej i św. Katarzyna po prawej, na flankach prawdopodobnie wyobrażenia św. Emeryka i św. Kazimierza Jagiellończyka. W zwieńczeniu Matka Boża w typie apokaliptycznym, symbolizująca zwycięstwo katolicyzmu nad luteranizmem, szerzonym przez właścicieli Orawy.
Ołtarz boczny lewy poświęcono Matce Boskiej Niepokalanie Poczętej. W predelli eliptyczny wypukły obraz przedstawiający Zwiastowanie. Obok obrazu Maryi Panny figury wyobrażające św. Piotra i św. Pawła, nad obrazem w medalionie święta Rodzina, a w zwieńczeniu Archanioł Michał zwyciężający szatana.
W ołtarzu bocznym prawym kopia słynnego obrazu Rubensa „Przebicie włócznią”, namalowana prawdopodobnie na pocz. XIX w. przez ks. Tuszyńskiego, proboszcza Orawki. Dwie figury przedstawiają apostołów św. Jakuba i św. Filipa. W kondygnacji wyższej Matka Boża Siedmiobolesna w otoczeniu wyobrażeń aniołów z atrybutami Męki Pańskiej, a w zwieńczeniu Chrystus Zmartwychwstały. Obraz główny nastawy przysłonięty jest obecnie gotycką rzeźba Chrystusa Frasobliwego z przełomu XV/XVI w. Przywieziono ją tu w latach 50 tych XX w. z zamku w Karpnikach koło Jeleniej Góry. Figura była zakonserwowana i przebadana w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie w 2011 r. Korona cierniowa, włosy i płaszcz są naturalne, nie rzeźbione.
Na belce tęczowej barokowa, istniejąca od początku w tym kościele, Grupa Ukrzyżowania – od lewej strony Matka Boża, Maria Magdalena, Chrystus na krzyżu i św. Jan. Na belce tęczowej widoczne są cztery zwrotki średniowiecznego tekstu pieśni lub modlitwy wielkopostnej, której autorstwo przypisywane jest pierwszemu proboszczowi Janowi Sczechowiczowi. Do 1994 r. był tam widoczny szalunek z wyobrażeniem narzędzi Męki Pańskiej, który zakrywał tekst.
Po lewej stronie ściany tęczowej herb Cesarstwa Habsburgów, bez wsparcia których nie powstałby ten katolicki kościół na ziemi należącej do luteran, a po prawej herb arcybiskupa ostrzyhomskiego, dzisiejszy Esztergom na Węgrzech, Jerzego Lippaya de Sombor, który powierzył około 1650 roku księdzu Szczechowiczowi tworzenie pierwszej parafii i budowę tego kościoła parafialnego na Górnej Orawie.
Ściany kościoła pokrywa temperowa polichromia, wykonana przez nieznanych malarzy, w kilku etapach, przyjmuje się że od ok.1656 do 1711 roku. Najważniejsze malowidła to 14 obrazów ukazujących sceny dot. życia św. Jana Chrzciciela. Cykl otwiera „Zwiastowanie Zachariaszowi” na stropie prezbiterium, następnie „Nawiedzenie św. Elżbiety”. Kolejne, dalej na stropie ale już w nawie „Narodzenie św. Jana” i „Mały św. Jan na puszczy”. Na ścianie północnej nawy widzimy obraz ”Św. Jan głoszący kazanie do tłumów”, kolejne, w prezbiterium w stronę ołtarza „Głos wołającego na puszczy”, ” Przedstawienie Jezusa faryzeuszom i uczniom”, „Chrzest Jezusa w Jordanie”, po lewej stronie ołtarza głównego „Napominanie Heroda”, a po prawej, już na ścianie południowej „Św. Jan w więzieniu”, „Męczeńska śmierć św. Jana”, „Uczta Heroda”, przed łukiem tęczowym „Herodiada i Salome z głową św. Jana”. Cykl zamyka „Pogrzeb św. Jana” nad drzwiami bocznego wejścia do kościoła.
Drugi cykl polichromii obejmuje 49 wyobrażeń świętych i błogosławionych związanych z historią chrześcijaństwa na Węgrzech: 4 królów, 2 królewiczów obok ołtarza, 11 biskupów i św. Gunter na dole ścian prezbiterium, kolejnych 15 świętych i błogosławionych (zakonnicy, męczennicy i pustelnicy) pod prospektem organowym w nawie na ścianie północnej i na chórze na ścianie zachodniej, a na zaskrzynieniu stropu w nawie, pod sufitem, 16 świętych kobiet. Wśród nich znane z historii Polski święte: Kinga, Salomea, Jadwiga Trzebnicka, jej córka Gertruda oraz jej siostrzenica Elżbieta Węgierska. Z Polską związali byli też święci: Władysław I, Kazimierz Jagiellończyk, Andrzej Świerad, Benedykt, Jan Kapistran i bł. Sadok. Tę część polichromii wykonano prawdopodobnie w roku 1711, taka data widnieje na belce tęczowej.
Kolejny cykl polichromii to Dekalog, namalowany na prospekcie chóru. Ukazuje on zachowanie lub łamanie przykazań. Są to obrazki wzięte z życia chłopów, mieszczan, drobnej szlachty i dworu w XVII/ XVIII w. Polichromia tym cenniejsza, że jest to pierwsze przedstawienie stroju orawskiego. W sześciu scenach wyobrażono diabła jako symbol grzechu.
Na parapecie muzycznym muzykujące anioły – wyobrażenie nieba i kilka słów Psalmu 46, dziś jest to 7 wers psalmu 47. Przy wejściu na chór, na ścianie południowej – wyobrażenie piekła, a pod amboną (z postaciami ewangelistów i Jezusa) przedstawienie czyśćca. Bardzo ciekawe są wyobrażenia diabła za ołtarzem głównym.
Kaplica pod wezwaniem Matki Bożej Bolesnej znajduje się za ołtarzem głównym, została domurowana z kamienia prawdopodobnie na wypadek pożaru drewnianej części kościoła oraz dla lepszego zabezpieczenia zebranych do 1728 roku naczyń eucharystycznych i szat liturgicznych. Ołtarz Męki Pańskiej w tonacji biało-złoto-srebrnej wykonano w I poł. XVIII w. w stylu baroku ludowego. Na chórze znajdują się drugie w tym kościele organy, pochodzą z czasów budowy kaplicy, uszkodzone, wymagające remontu. Stacje Drogi Krzyżowej namalował dla kościoła w roku 1857 znany malarz Szczepan Sitarski z Zembrzyc. Przewieszono je do kaplicy, gdyż zasłaniały bezcenną starszą polichromię kościoła.
Organy główne należą do najstarszych tego typu w Polsce. Wg tradycji przekazywanej w Orawce, miał je sam cesarz posłać ok. 1670 roku. Nie wiadomo kiedy, gdzie i przez kogo były wykonane. Jest to niewielki (jak na dzisiejsze czasy) instrument o 9 głosach, posiadający tympan i oryginalne, niezwykle rzadkie już XVII-wieczne sprawne miechy.
Kościół w Orawce posiada unikatowe na światową skalę zasłony wielkopostne. Są to płótna lniane malowane temperą, którymi zasłania się ołtarze przez kilka dni w roku, w praktyce od wigilii piątej niedzieli Wielkiego Postu do Niedzieli Palmowej.
Równie unikatowe są zabytkowe XVIII wieczne jasełka, dekoracja bożonarodzeniowa – deseczki z naklejonymi obrazkami wykonanymi akwarelą.
Jeszcze przed budową kościoła, w 1650 król Ferdynand IV, a w 1651cesarz Ferdynand III i 1652 r. Ferdynand IV Habsburgowie podarowali Orawce trzy dzwony. W czasie pierwszej wojny światowej zarekwirowano na cele wojenne najcięższy i najmniejszy, średni wagowo mieszkańcy wsi ocalili przed rekwizycją. Można go podziwiać obecnie w kamiennej, wolno stojącej dzwonnicy po północnej stronie kościoła, umocowany najwyżej.
Kościół otoczony jest zewsząd cmentarzem, założonym zgodnie z ówczesną tradycją. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z końca XIX w., kolejne z początku XX w. Przed kościołem, po stronie południowej pochowanych jest czterech proboszczów ks. Paweł Vitkay, ks. Mateusz Varzely, ks. Marcin Jabłoński i ks. Józef Kocańda oraz ks. Stanisław Kracik, znany etyk, wychowawca młodzieży, pochodzący z Orawki. W pierwszym grobie od wejścia na plac przykościelny, spoczywają dwaj piloci: Tadeusz Prędecki i Rudolf Widuch, których samolot spadł w tej miejscowości, zestrzelony 3 września 1939 roku. W grobowcu znajduje się również ziemia z grobu trzeciego załoganta, Aleksandra Rudkowskiego, który symbolicznie dołączył do nich w 75 rocznicę tragedii. Więcej o tragedii.
Na cmentarzu w Orawce pochowani są między innymi: kurierka AK,poetka Anna Przemyska, historyk sztuki, kustosz Muzeum Narodowego w Bratysławie Danuta UČNÍKOVÁ, wybitny prawnik i pedagog profesor Stefan Grzybowski, uczestnik walk wyzwoleńczych na Orawie w 1945 płk Mikołaj Trocewicz oraz medyk związany z ośrodkiem wczasów klimatycznych Bronisław De Lorme.
Na placu przykościelnym stoi jeden z nielicznych w Polsce słupów morowych. Rzeźbę wykonano w 1758 r. w słynnym zakładzie kamieniarskim w Białym Potoku. Przedstawia Maryję Pannę z Dzieciątkiem, a na cokole orędownicy w czasie klęski zarazy, pożaru i pioruna. Druga rzeźba to kamienny krucyfiks z 1857 r.
Generalny remont i konserwacja budynku świątyni przeprowadzona była w latach 90-tych XX w. i na pocz. XXI. Obecnie stopniowo, w miarę zebranych ofiar, oddawane jest do renowacji bezcenne wyposażenie kościoła. Dziękujemy za wsparcie tego szlachetnego celu, to są cegiełki zakupione przez Was. Odnowiono już antepedium i bramki ołtarza głównego, żyrandol i zabytkowe tabernakulum oraz wspomnianą rzeźbę Chrystusa Frasobliwego.
Opr. Lucyna Borczuch
Bibliografia
T. Trajdos, H.Pieńkowska, „Kościół w Orawce”, Kraków 1999
A. Skorupa, „Kościoły polskiej Orawy”, Kraków 1997
„Szlak Architektury Drewnianej Małopolska” wyd.II Kraków 2010